Geçmişte dilbilim odaklı kuramlara dayanan çeviri, ürün odaklı bir şekilde incelenmekteydi. Bu durumda çevirmenin ortaya koyduğu ürün, çeviri sürecini göz ardı ederek nihai sonuca dayanmaktaydı. Ancak çeviribilim kuramlarının gelişmesi ile artık çeviri süreci de ön plana çıkmaktadır. Zamanla değişen ve gelişen teknoloji dünyası, dilbilimsel yaklaşımların tekrar gündeme gelmesine ve eşdeğerlik gibi kavramların yeniden incelenmesine sebep olmuştur. İşte çeviribilimde eşdeğerlik kavramı…
Eşdeğerlik Kavramı ve Çeviri
Eşdeğerlik denildiğinde akla ilk olarak kaynak metin ile çeviri metnin biçimsel olarak birebir özellik taşıması gelir. Çünkü dilbilimsel yaklaşımların başında bir “eşitlik” düşüncesi yer almaktaydı. Ancak zaman içinde kültürel ve mantıksal farklılıklar göz önüne alınmaya başladıkça eşitlik kavramı, yerini “benzerlik” kavramına bıraktı. Bunun nedeni kültürlerarası farklılıkların göz ardı edilemeyecek kadar uçurumlar yaratmasıydı. Eşdeğerlik ölçütüne bağlı olarak gündeme gelen çeviri yaklaşımları biçimsel ilişkiden yola çıkmıştır; fakat dilin devingenliği göz önüne alındığında bu durum çeviride durağanlığa neden olmuştur. Metin dışı ögelerin göz ardı edilmesi durumunda bilginin doğru ve eksiksiz paylaşılması da engellenir.
Peter Newmark gibi bazı çeviribilimciler, bilimsel yapıtlarda sözcüğü sözcüğüne çeviriyi savunurken Werner Koller gibi dilbilimcilerin eş değerliği yakalamak amacıyla kısıtlama, açıklama, yer değiştirme gibi stratejiler kullanması çelişkilidir. Bu stratejiler, sözcüğü sözcüğüne çeviri yöntemlerinden değildir ve eşdeğerliği yakalamaya çalışırken aslında tersine neden olabilir. Bunların yanı sıra tüketim odaklı çeviri metinleri olsa da yazınsal ve bilimsel çeviri çalışmaları, belge niteliğindedir ve yıllar boyunca korunabilir, araştırmalara kaynak oluşturabilir. Bu nedenle ilk aşamada çevirmenin kaynak metne biçimsel açından eşdeğer bir hedef metin ortaya koyması beklenir. Bu eşdeğerliğin getirdiği kısıtlamalardan bazıları, erek kültürün metin geleneklerinden kopulması ve eşdeğerliği ararken zaman kaybedilmesidir.
Eşdeğerlik Kavramının Geçtiği Süreçler
-
Eşitlik Aşaması (Equivalency)
Kaynak ve erek metin arasında hem sözcüksel hem de biçimsel birebir eşitlik aranmıştır. Örneğin ilk kutsal kitap çevirilerinde metinde sözcüklerin sıralaması bile önemliydi ve bunun da kutsal bir önemi olduğu düşünülüyordu.
-
Benzerlik Aşaması (Correspondence)
Bazı diller farklı dil ailesinden gelmekteydi. Örneğin Cermen dillerinden Almanca ile Altay dillerinden gelen Türkçenin sözcük dizilimlerinden alfabesine kadar farklılıklar vardır. Almancada sözcüklerde eril/dişil ayrımı varken Türkçede bu görülmez. Bu gibi etkenler, “çevrilmezlik” kavramının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Mutlak bir eşitlik gözlenmese de metinlerde “benzerlik” sağlanabilir görüşü geçerli olmaya başlamıştır.
-
Farklı Düzlemlerde Eşdeğerlik Aşaması (Equivalency of Different Levels)
Eşdeğerlik, artık sadece dil düzleminde incelenmemiştir. Biçemsel ve edimsel düzlemlerde de eşdeğerlik kavramının yeri bulunmaya çalışılmıştır.
-
Farklı Eşdeğerlik Aşamalarının Sıralamaya Konulması Aşaması (Hierarchical Level)
Bir önceki aşamadaki gibi eşdeğerliği farklı düzlemlerde incelemektense çevirinin amacına ve bağlamına uygun şekilde her düzlemde aşamalı olarak yerine getirilmesi düşüncesidir. Örneğin Andrew Chesterman eşdeğerlik kavramını sözdizimsel, anlamsal ve edimsel olarak sınıflamıştır. Bu da çeviri işlemlerinde aşamalı olarak farklı işlemlerin uygulandığının bir göstergesidir.
-
Eşdeğerliğe Çevirmenin Karar Verme Aşaması
Çevirmen, artık profesyonel bir konumdadır ve metinde eşdeğerliği ne ölçüde uygulayacağına karar verir. Bunun için farklı stratejiler seçebilir ya da birebir çeviri için çaba gösterebilir. Ancak birden çok kriteri göz önüne alması gerekir. Bunlar erek kitle, kaynak metne sadakat, kültürler arası farklılıklar vb.dir.
Eşdeğerlik kavramının birden çok süreçten geçmesi, farklı çeviri stratejilerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu stratejiler aşağıda maddelenmiştir.
- Sözcüğü sözcüğüne çeviri stratejileri: Ödünçleme (Borrowing), Somutlaştırma (Concretization), Üstanlamlı (Hypernymic), Altanlamlı (Hyponymic), Türetme (Neologism), Telafi (Compensation), Çıkarım (Logical Inferencing)
- Tümce ve metin düzeyinde anlamsal ve edimsel çeviri stratejileri
- Edimsel çeviri stratejileri
- Diğer çeviri stratejileri: Yer değiştirme (Transposition), Açımlama (Paraphrase), Uyarlama (Adaptation), Standartlaştırma (Standartization), Perspektif Kaydırma/ Değiştirme (Modulation), Açıklamalı Çeviri (Gloss Translation), Yabancılaştırma (Foreignization), Yerlileştirme (Domestication), Daraltma (Reduction), Genişletme (Amplification)
Çeviribilimde Eşdeğerlik Kavramı
Çeviri Çözümleri
0212 221 45 21 & 0553 910 31 32
